چرا GPP برای داروخانه یک ضرورت است
استاندارد عملکرد بهینه در داروخانه
دکتر منیره افضلی، داروساز و متخصص اقتصاد و مدیریت دارو، مدیر کل شرکت پاسارفارما
برای نخستین بار، در سال ۱۹۹۲ میلادی (۱۳۷۱) فدراسیون بینالمللی داروسازی (International Pharmaceutical Federation = FIP)، استانداردهایی را برای ارائه خدمات بهینه داروساز در داروخانه تحت عنوان «استاندارد عملکرد بهینه» (Good Pharmacy Practice = GPP) در داروخانه شهری و داروخانه بیمارستانی به کمیته تخصصی سازمان جهانی بهداشت (WHO) ارسال کرد. سپس در سال ۱۹۹۷ میلادی شورای تخصصی سازمان جهانی بهداشت سند مشترکی با FIP آماده کرد که هدف این سند تبیین یک استاندارد برای عملکرد مناسب در داروخانه بود و در سال ۱۹۹۹ در سی و پنجمین گزارش WHO این استاندارد منتشر شد. سازمان جهانی بهداشت متعاقبا دو جلسه دیگر در مورد نقش داروساز، در ونکوور کانادا در سال ۱۹۹۷ و در لاهه هلند در سال ۱۹۹۸ برگزار گرد. این سازمان در گزارش گروه مشاوره خود در مورد «آماده سازی داروساز آینده» (ونکوور ۱۹۹۷ میلادی) هفت نقش را مشخص کرد، که باید به عنوان انتظارات از داروسازان به‌عنوان گروهی از متخصصان خدمات بهداشتی، درمانی مورد توجه قرار گیرد.
داروساز خوب کیست؟
بر اساس این سند، داروساز در ۴ حیطه اصلی باید توانمند شود که این حیطه‌ها شامل مراقبت‌های دارویی، مدیریت و سازمان، خدمات بهداشتی و ویژگی‌های‌شخصی و حرفهای هستند. در مجموع وظایف مشخص شده شامل موارد زیر است: مراقب سلامت، برقرار کننده ارتباط موثر، یادگیرنده فعال، راهبر، تصمیم ساز، مدیر، آموزگار
در نشست ونکوور کانادا موافقت شد داروسازان جهت ارتقای خود با هدف اجرای موثر این نقش‌ها باید دانش، نگرش، مهارت و رفتارهای حرفهای کسب کنند. همچنین توجه به آموزش دانشجویان داروسازی و ارتقای مهارت آنها در برقراری ارتباط با سایر اعضای کادر درمان مورد تاکید قرار گرفت. در ضمیمه این بیانیه نیز توصیه‌هایی بیان شده‌است که اهم این توصیه‌ها شامل موارد زیر است:
۱ـ در درجه اول تعیین برنامه‌های آموزشی در زمینه‌های علوم دارویی و بهداشت و درمان که دانش پایه را برای داروسازان فراهم سازد.
۲ـ برنامه‌های آموزشی باید تضمین‌کننده تحقق برنامه‌های مراقبت‌های دارویی بیمارمحور باشد.
۳ـ تحولات آتی در داروسازی و پزشکی باید منجر به تکامل مداوم برنامه آموزشی با معرفی موضوعات جدید حوزه پزشکی شود.
۴ـ برنامه‌های آموزشی باید این واقعیت را نشان دهند که داروسازان باید دانش کافی و رفتار حرفهای داشته‌باشند تا بتوانند نقش‌های حرفهای خود را به‌طور موثر در جهت تحقق الزامات GPP برای کمک به بیماران انجام دهند.
۵ـ آزمون نهایی و اعطای مدرک دانشگاهی باید منجر به تأیید صلاحیت حرفهای و به رسمیت شناختن فرد به‌عنوان داروساز شود.
۶ـ دستاوردهای آموزشی باید منعکس‌کننده نیازهای جامعه درحال‌حاضر و افق فعالیت‌های داروسازی در کشور و منطقه مربوطه باشد.
۷ـ برنامه‌ها و دوره‌های آموزش مداوم باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که با اهداف آموزشی تعیین‌شده مطابقت داشته باشند. ارزیابی و کنترل کیفیت باید موردتوجه قرار گیرد تا نتایج تحصیلی و شایستگی‌های به‌دست آمده راتضمین کند.
۸ـ آموزش و یادگیری باید مهارت‌محور باشد وداروسازان باید از نظر مهارت و حرفه‌ای‌گری مورد ارزیابی قرار بگیرند.
۹ـ داروسازان متخصص باید مسئولیت خود برای کمک به آموزش داروسازان آینده را مشخص کنند.
وضعیت داروخانه‌های کشور چگونه است؟
با وجود آموزشهای سخت دوره عمومی جهت کسب دانش و مهارت داروسازی، حوزه خدمت‌رسانی در داروخانه‌ها با چالش‌های زیادی روبه‌رو است. در اذهان عمومی بسیاری از مردم جامعه نقش مستقلی برای داروساز قائل نیستند و مسئولان نیز از نحوه خدمت‌رسانی داروسازان شاغل در داروخانه‌ها رضایت ندارند. خود داروسازان نیز از ضوابط و شرایط کاری نامناسب خود به تنگ آمده‌اند. متاسفانه در کشور ما نقش داروساز به‌عنوان عضوی از تیم مراقبت بیمار، همسو با تحولات رخ داده در کشورهای پیشرفته دنیا تغییر نیافت و اگرچه در حیطه تولید دارو، داروسازان پیشرفت‌های شگرف همسو با تحولات صنعتی دنیا داشتند ولی در حیطه ارائه خدمات مراقبتی بسیار عقب هستیم. بر اساس مطالعات میدانی انجام شده، داروسازان در ایران مجالی ندارند تا نقش حرفهای خود را که ارائه خدمات مدیریت دارودرمانی است ارائه کنند و حتی بسیاری از آنها با استاندارد GPP، آشنا نشده‌اند، عدم وجود آموزش مهارت‌محور و عدم ایجاد نگرش حرفهای در دانشجویان و فارغ‌التحصیلان داروسازی مانع بزرگی در مسیر پیاده‌سازی GPP و رسیدن به داروساز هفت ستاره است. متاسفانه بسیاری از مردم ما از خدماتی که داروساز می‌تواند به آنها ارائه بدهد آگاه نیستند و همین موضوع منجر به این شده‌است که نه‌تنها از داروسازان مطالبه‌ای انجام ندهند بلکه در برابر ارائه خدمات رایگان و داوطلبانه از سوی داروسازان نیز مقاومت کنند. این عوامل در کنار عدم وجود ساختار کاری مناسب از سمت سازمان‌های ضابط مقررات در نظام سلامت و دارویی کشور قرار گرفته و حاصل همه این کاستی‌ها کاهش کارای عملکرد داروسازان در داروخانه‌های کشور است.
راهی برای تغییر
با تغییراتی که در بازارهای سلامت به وجود آمده و با برخورداری از نتایج مطالعات بررسی و شناخت پیامدهای شکل گرفته در سلامت جامعه، نقش داروسازان از فروشنده دارو به یکی از موثرترین مراقبین سلامت و مصرف منطقی داروها تغییر کرده است. بنابراین توصیه به تغییر در حوزه آموزش این گروه از منابع انسانی شده و به صورتی که در راستای بهبود توانایی‌هایی چون حل مسئله، تصمیم‌گیری درست و به‌جا در دارودرمانی و تفکر انتقادی انجام شود.به‌کارگیری داروسازان در مراقبت‌های اولیه، مدیریت اختلالات شایع و مدیریت دارودرمانی بیمارانی که درمان‌های دارویی متعددی دارند روزبه‌روز در حال توسعه است. در ایالات متحده آمریکا، آنچه در ایران در حیطه مسئولیت مراکز بهداشت است، بر عهده داروخانه‌های شهری قرار میگیرد؛ یعنی واکسیناسیون، آموزش بیماران در جهت خودمراقبتی و کنترل بیماری‌ها ومراقبت‌های دارودرمانی توسط داروساز و در داروخانه‌های شهریانجام میشود. در پاندمی 19-COVID با برنامه‌ریزی انجمن داروسازانآمریکا و همسو با استاندارد GPP، داروسازان در داروخانه‌های شهری آموزشهای لازم در خصوص انجام تست سریع و آموزش مراقبت‌های اولیه بیماری را به بیماران ارائه میکردند و در مدیریت بیماری و جلوگیری از شیوع بیشتر این بیماری نقش بسیار مهمی داشتند. نویسندگان این فرآیند، قائل به این موضوع هستند که ریشه بسیاری از مشکلات دارویی و درمانی کشور عدم توجه به نقش حرفهای داروسازان است. از منظر مدیریت یک نظام سلامت سازمان‌یافته، عدم انجام مسئولیت حرفهای توسط هریک از ارکان یا منابع انسانی آن نظام، باید سریعا بررسی، پیگیری و رفع شود. داروسازان طبق GPP باید نگرش پاسخگویی به اجتماع را داشته‌باشند؛ آنها باید نسبت به نقش اصلی خود که برطرف کردن نیاز بیماران درخصوص بهینه‌سازی دارو درمانی ایشان با هدف رسیدن به بیش‌ترین اثربخشی و کم‌ترین خطرات از مصرف داروهاست اهتمام ورزند. عدم انجام این نقش حرفهای باعث کاهش تبعیت از دارودرمانی بیماران و بروز عوارض ناشی از تداخلات، حساسیت‌ها و… خواهد شد. به‌صورتی که در کشورهای پیشرفته دنیا شواهد نشان داده‌اند که بهره‌گیری از خدمات حرفهای داروساز باعث صرفه‌جویی در هزینه‌ها خواهد شد.
آموزش، گام نخست تغییر
اجرای فرآیندهای آموزشی که هدف آن، ارتقای دانش،نگرش و رفتار حرفهای داروسازان است و در مرحله بعدی ایجاد ابزاری برای سنجش صلاحیت حرفهای داروسازان و سپس ایجاد فرآیندهای کنترل کیفیت و تضمین کیفیت در داروخانه‌ها نه یک موضوع صرفا آکادمیک و قابل طرح در جشنواره‌های آموزشی، بلکه یک ضرورت استراتژیک است که می‌تواند وقوع سناریوی موفقیت و یا بالعکس عدم موفقیت فرآیندهای تشخیص، پیشگیری و درمان یک نظام سلامت را تعیین کند. مورد دیگر، ابزار سنجش صلاحیت حرفهای است که متاسفانه در مورد داروسازان در کشور ما به آن پرداخته نشده‌است. در تمام کشورهای پیشرفته دنیا آزمون‌های استانداردی وجود دارد که صلاحیت حرفهای، مراقبین سلامت با آنها سنجیده و درصورت وجود این صلاحیت، گواهی امکان فعالیت به مراقب سلامت، ایفاد میشود. درحال‌حاضر نه‌تنها در زمان درخواست مسئولیت فنی داروخانه توسط داروساز، بلکه حتی در دانشکده‌های داروسازی کشور هم امتحانات به شکل کتبی و با بررسی دانش حفظی افراد برای بررسی صلاحیت اخذ مدرک لحاظ میشود و توسعه یک ابزار استاندارد برای بررسی صلاحیت بسیار مهم است
سایر نویسندگان:دکتر سروش احمدی، دکتر سعیده میروکیلی