پانیذ ملکی
دانشجوی بیوتکنولوژی و پژوهشگر شرکت پاسارفارما
واکسن کرونا در ایران از آسترازنکا تا برکت
واکسن‌ها سالیانه جان هزاران نفر را نجات می‌دهند. تولید واکسن ایمن و مؤثر کرونا گامی بزرگ و رو به جلو در تلاش‌های جهانی برای پایان دادن به پاندمی است. واکسن های کووید-۱۹ به بدن ما کمک میکنند تا سطح ایمنی را در برابر ویروس عامل بیماری بدون اینکه دچار بیماری شویم، بهبود بخشد.
واکسن ها چگونه عمل می کنند؟
در همه‌ی انواع واکسن ها، لنفوسیت های T و B خاطره در بدن باقی می‌مانند که نحوه‌ی مبارزه با این ویروس را در آینده به یاد خواهند آورد. معمولا بعد از واکسیناسیون، چند هفته طول می‌کشد تا بدن بتواند لنفوسیت های B و T را تولید کنند. بنابراین ممکن است که یک شخص، قبل یا بعد از واکسیناسیون، به بیماری مبتلا شود؛ چرا که واکسن مدت زمان کافی برای ایجاد ایمنی نداشته است.
انواع واکسن ها :
از انواع واکسن های کووید-۱۹ می‌توان به واکسن های mRNA، ویروس غیر فعال، زیر واحد پروتئینی و وکتوری اشاره کرد. تاکنون واکسیناسیون در ایران به واسطه‌ی واکسن های تولید داخلی و وارداتی آسترازنکا، سینوفارم، اسپوتنیک V و بهارات انجام شده است. در ادامه به شرح و بررسی این واکسن ها می‌پردازیم.
سینوفارم :
بیشترین دوز تزریق شده در ایران مربوط به واکسن سینوفارم است که از نوع ویروس غیرفعال است. کرونا ویروس از مبتلایان جمع آوری شده، بر روی کشت سلولی (cell Vero) تکثیر شده و در محیط آزمایشگاه توسط ماده beta-propiolactone قابلیت همانند سازی خود را از دست میدهد. سپس بعد از عملیات تغلیظ و خالص سازی، با ادجوان آلومینیوم به شکل مایع واکسن تبدیل شده است. در نتیجه ویروس در بدن نمیتواند تکثیر و منجر به بیماری شود. فاصلهی بین دو دوز ۰.۵ میلی لیتری سینوفارم، ۲۸ روز است.
از جمله عوارض شایع تزریق این واکسن تب موقت، احساس ضعف، سردرد، اسهال و قرمزی، سفتی، تورم و خارش محل تزریق است. اثر بخشی این واکسن نزدیک ۸۰٪ اعلام شده و در خصوص اثربخشی این واکسن بر گونه دلتا اطلاعات کمی موجود است. اخیراً یک مطالعه در سریلانکا نشان داده است که سینوفارم در برابر واریانت دلتا نیز تاثیر بسزایی دارد؛ اما سطح آنتی بادی نسبت به واریانت های قبلی، کاهش پیدا کرده است.
در موارد زیر دریافت این واکسن ممنوع است:
– اشخاصی که سابقه آلرژی به این واکسن و یا هر یک از اجزا تشکیل دهنده آن دارند.
– اشخاصی که سابقه واکنش های افزایش حساسیتی (Hypersensitivity) و یا بیماری های مزمن شدید دارند.
– اشخاصی که دچار بیماری حاد متوسط تا شدید با یا بدون تب هستند تا زمان بهبودی ممنوعیت مصرف دارند.
– خانم های باردار و دوران شیردهی (به جز مواردی که در ریسک بالای ابتلا هستند.)
بهارات
واکسن بهارات نیز از نوع ویروس غیر فعال است که البته با شیوع واریانت دلتا در هند صادرات آن ممنوع شده و آخرین محموله آن اردیبهشت ماه به ایران وارد شد.
پروتوکل ساخت این واکسن مشابه واکسن سینوفارم است. بهارات شامل دو دوز با فاصله ۲۸ روز است. عوارض شایع این واکسن مشابه سایر واکسن هاست و گفته شده حدود ۸۱٪ در برابر ویروس اولیه و ۶۲٪ درصد در برابر گونه دلتا موثر است.
موارد منع مصرف این واکسن نیز مانند سینوفارم است به همراه افرادی که نقص ایمنی دارند یا از داروهای موثر بر ایمنی استفاده میکنند و افرادی که اختلال خونریزی دارند یا داروی رقیق کننده خون استفاده میکنند.
برکت
واکسن تولید داخلی از نوع ویروس غیر فعال که یکی از مزایای آن این است که از کُل ویروس غیر فعال استفاده کرده؛ بنابراین سلول‌های ایمنی توانایی تشخیص تمام پروتئین‌های ویروسی موجود در این ساختار را دارند و واکسن، شبیه‌ترین ساختار به ویروس کرونای اصلی را دارد .طبق نتایج اولیه منتشر شده از برکت تمام عوارض ثبت شده خفیف بودهاند و در مقاله‌ی پیش بالینی منتشر شده، درصد اثربخشی به صورت عدد بیان نشده اما طبق گفته‌های پژوهشگران این واکسن، اثر بخشی روی واریانت دلتا در تست خنثی سازی cVNT ارزیابی و مشخص شده که سرم افرادی که دو دوز از واکسن برکت را تزریق کرده‌اند دارای آنتی بادی به میزان موثری است و پیش از این نیز اثر خنثی سازی واکسن روی واریانت‌های انگلیسی و آفریقای جنوبی ثابت شده است در رابطه با موارد منع مصرف این واکسن اطلاعاتی در دسترس نیست.
فخرا
واکسن ایرانی فخرا نیز از نوع ویروس غیر فعال است که تا کنون فاز ۱ و ۲ بالینی خود را طی کرده و هنوز فاز ۳ آن آغاز نشده است. اطلاعات دقیقی درباره عوارض تزریق این واکسن در دسترس نیست.
آسترازنکا
واکسن آسترازنکا از نوع آدنو ویروس حامل ژن ویروس است. ویروس کرونا در سطح خود پروتئینی دارد (Spike) که برای ورود به سلول های انسانی کاربرد دارد. آدنو ویروس حاوی DNA دو رشتهای است؛ محققان با جدا کردن ژن بیماری‌زای این وکتور ویروسی و اضافه کردن ژن کد کننده‌ی گلیکوپروتئین سطحی کرونا (cDNA) این واکسن را ساخته‌اند. نوعی از آدنو ویروس‌های شامپانزه به نام ChAdOx1 بعد از مهندسی، وارد سلول‌های انسانی شده و DNA خود را وارد هسته میکنند. ژن پروتئین سطحی کرونا توسط سلول رونویسی شده و تبدیل به mRNA شده و بعد از خروج از هسته ترجمه میشود تا پروتئین‌های سطحی کرونا را روی سطح سلول‌های انسانی بسازد و در نهایت باعث پاسخ ایمنی همورال و سلولی شود.
دو دوز ۰.۵ میلی لیتری آسترازنکا باید در فاصلهی ۸ تا ۱۰ هفته تزریق شوند.
عوارض شایع این واکسن مشابه سایر واکسن هاست با این تفاوت که در چند مدت اخیر رابطه این واکسن با لختگی خون مورد بحث بوده است. برخی محققان معتقدند با توجه به اینکه مزایای این واکسن بسیار زیاد است می‌توان برای رفع این مشکل دوز آن را به نصف کاهش داد. با توجه به تحقیقات روی چند بیمار، متوجه شدند که این افراد آنتی‌بادی‌های غیر معمولی دارند که از پلاکت‌های بدن استفاده میکند و باعث بسته‌شدن رگ‌ها میشود و در نتیجه می‌تواند منجر به سکته‌های مغزی یا آمبولی شود.
اثر بخشی این واکسن در مقابل گونه اولیه ویروس ۵/۷۴ ٪ و مقابل گونه دلتا ۶۷٪ اعلام شده است. موارد منع مصرف این واکسن مشابه سینوفارم بوده به علاوه اینکه در رابطه با افراد با سابقه‌ی TTS (سندرم ترومبوسایتوپنی با ترومبوز) و HIT (ترومبوسایتوپنی ناشی از هپارین) نظرات ضد و نقیضی وجود دارد و برخی تزریق واکسن را ممنوع و برخی بلامانع می‌دانند.
اسپوتنیک V
واکسن اسپوتنیک V محصول روسیه نیز از نوع آدنو ویروس حامل ژن ویروس است. برای واکسن اسپوتنیک محققان از دو وکتور آدنو ویروس ۲۶ (Ad26) و آدنو ویروس ۵ (Ad5) سرماخوردگی استفاده کردند؛ بدین صورت که ژن کد کننده‌ی پروتئین Spike کرونا را وارد این دو کرده و نیز ژن‌های بیماری‌زای آن‌ها را جدا کردند. بعد از تزریق، آدنو ویروس‌ها وارد سلول‌های ماهیچه‌ی عضلانی شده و DNA خود را وارد هسته میکنند. ژن پروتئین سطحی کرونا توسط سلول رونویسی شده و تبدیل به mRNA شده و بعد از خروج از هسته ترجمه میشود تا پروتئین‌های سطحی کرونا را روی سطح سلول‌های انسانی بسازد و در نهایت باعث پاسخ ایمنی همورال و سلولی بشود.
دو دوز ۵/۰ میلی لیتری این واکسن به ترتیب آدنو ویروس ۲۶ و ۵ هستند که به فاصله ۲۱ روز تزریق میشوند. عوارض شایع این واکسن مشابه سایر واکسن هاست. اثر بخشی این واکسن ۶/۹۱٪ اعلام شده و طبق مطالعات جدید ۹۰٪ اثربخشی در برابر واریانت دلتا نیز ایجاد میکند.
موارد منع مصرف اسپوتنیک V نیز مشابه سایر واکسن هاست.
سوبرانا
تولید واکسن پاستور که تولید مشترک انستیتو پاستور و کوبا است، هنوز صنعتی نشده و احتمالا تولید انبوه این واکسن پاییز انجام شود.
عوارض این واکسن در فاز حیوانی و فاز ۱ و۲ بالینی اکثرا محدود به درد، قرمزی، تورم و کبودی محل تزریق، تب، سردرد، خستگی و بدن درد طی ۴۸ ساعت الی یک هفته بعد بوده است. سوبرانا از نوع پروتئین نوترکیب است و تزریق آن به صورت دو دوز سوبرانا ۲ و یک دوز سوبرانا پلاس در روز های ۰، ۲۸ و ۵۶ است.
واکسن های زیر واحد پروتئینی شامل قطعات (پروتئین) بی ضرر ویروس هستند که به جای کل میکروب باعث COVID-19 می شوند. پس از واکسیناسیون، بدن ما تشخیص می دهد که پروتئین نباید وجود داشته باشد و لنفوسیت های T و آنتی بادی هایی بسازد که در صورت عفونت در آینده، نحوه مبارزه با ویروس عامل COVID-19 را به خاطر بسپارد.
فاز سوم کار آزمایی این واکسن در کوبا پایان یافته و گفته میشود بیش از ۶۰٪ در دوز دوم و حدود ۹۱٪ در دوز سوم موثر است. بنا به گفته مدیر پروژه کارآزمایی بالینی فاز ۳ این واکسن عوارض متعاقب دریافت واکسن‌های تأیید شده بسیار خفیف بوده و معمولاً منجر به بروز مشکل جدی یا بستری در بیمارستان نشده است و تعداد بسیار معدودی عوارض جدی به واکسن نسبت داده میشوند. درباره تاثیر این واکسن بر واریانت دلتا و موارد منع مصرف آن اطلاعات دقیقی در دسترس نیست.
کووپارس
واکسن کووپارس نیز که از نوع پروتئین نوترکیب است به عنوان نخستین واکسن تزریقی – استنشاقی در جهان در حال ساخت است که دوز اول و دوم آن در روز های ۰ و ۲۱، تزریقی و دوز سوم آن در روز ۵۱، استنشاقی است. این واکسن فاز های ۱ و ۲ بالینی را طی کرده و فاز ۳ آن در ماه جاری انجام میشود. هنوز اطلاعاتی در رابطه با اثربخشی و عوارض این واکسن در دسترس نیست.
اسپایکوژن
اسپایکوژن نیز از دسته واکسن های پروتئین نوترکیب است که توسط شرکت استرالیایی وکسین با نام COVAX-19 معرفی شده و پس از مشاهده نتایج اولیه مطالعه فاز ۱ همکاری شرکت سیناژن با این شرکت استرالیایی آغاز شده است. مطالعه بالینی از اوایل خرداد ماه آغاز شده و عموم مردم در حال حاضر میتوانند در فاز سوم مطالعات آن شرکت کنند.
نورا
واکسن نورا نیز از نوع پروتئین نوترکیب بوده و مرحله یک آزمایش بالینی آن با موفقیت در حال اتمام است. تمرکز این واکسن بر ایمن سازی نوجوانان ۱۲-۱۸ ساله است و به زودی پس از تائید وزارت بهداشت، مطالعات بر روی این گروه سنی آغاز خواهد شد.
References :
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/how-they-work.html
https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa2104840?query=featured_home
https://www.nytimes.com/interactive/2020/health/oxford-astrazeneca-covid-19-vaccine.html
https://www.hematology.org/covid-19/vaccine-induced-immune-thrombotic-thrombocytopenia
https://www.ema.europa.eu/en/news/ema-starts-rolling-review-sputnik-v-covid-19-vaccine
https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/gamaleya-covid-19-vaccine.html
https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(21)00234-8/fulltext
https://doi.org/10.1016/S0140-6736(21)00191-4
Baraniuk C. (2021). Covid-19: What do we know about Sputnik V and other Russian vaccines?. BMJ (Clinical research ed.), 372, n743.
https://www.nytimes.com/interactive/2021/health/bharat-biotech-covid-19-vaccine.html
https://www.clinicaltrialsarena.com/projects/covaxin-bbv152-for-the-treatment-of-covid-19/
https://www.bharatbiotech.com/covaxin.html
https://doi.org/10.1101/2021.06.10.447951
https://www.isna.ir/news/1400042618647/از-آغاز-تا-اثربخشی-واکسن-کوو-ایران-برکت
Mega E. R. (2021). Can Cuba beat COVID with its homegrown vaccines?. Nature, 10.1038/d41586-021-01126-4. Advance online publication. https://doi.org/10.1038/d41586-021-01126-4
https://doi.org/10.1101/2021.06.10.447951
https://fa.irct.ir/trial/54833
https://www.imna.ir/news/502389/تایید-اثربخشی-۶۲-درصدی-واکسن-مشترک-ایران-و-کوبا
https://covid.rvsri.ac.ir/portal/home/
https://mediccreview.org/soberana-cuba-covid-19-vaccine-candidates/
https://www.cinnagen.com/News.aspx?t=1&l=3&Id=598
http://phana.ir/fa/doc/news/35334